Wydawca treści
Niemiecki obóz pracy przymusowej dla Żydów Buchwerder Forst - Bolewicki Las koło Nowego Tomyśla
W lesie położonym na terenie Nadleśnictwa Bolewice, 3 km na północ od Nowego Tomyśla, znajdował się funkcjonujący w latach 1941-1942 obóz pracy przymusowej dla Żydów wykorzystywanych do budowy Autostrady Rzeszy (Reichsautobahn).
Komendantem obozu był Martin Stülpnagel pochodzący z Berlina, natomiast po jego aresztowaniu w 1942 roku za okradanie żydowskich więźniów, funkcję pełnił komendant pobliskiego obozu Wiesengrund (Bobrówka - nieistniejąca osada młyńska obecnie należąca do wsi Przyłęk), o nazwisku Lau. Jeden z ocalałych więźniów tak wspominał komendanta: „Kiedy Żydzi spali wchodził do baraku i rzemiennym pejczem bił leżących Żydów bez najmniejszego powodu”.
Nadzór nad więźniami sprawowało siedmiu Polaków zatrudnionych w firmie niemieckiej Posener Wach- und Schliessgesellschaft (Poznańskie Towarzystwo Ochrony i Dozoru Mienia). Strażnikiem był Niemiec Felix Göhlich.
Obóz ogrodzono drutem kolczastym. Nad bramą wejściową do obozu znajdował się napis: Judenlager (Obóz dla Żydów). Składał się z 4 baraków w których osadzono więźniów, 1 baraku gospodarczego (kuchni, kantyny, biura), 1 baraku sanitarnego, 1 latryny, oraz 1 innego budynku. W barakach znajdowały się trzypiętrowe drewniane prycze. W 1942 roku w obozie Buchwerder Forst osadzonych było 350 więźniów.
Racje żywieniowe więźniów wspominał Leon Borkowski: „Otrzymywaliśmy na śniadanie i kolację po 200 gramów chleba oraz czarną niesłodzoną kawę zbożową. Na obiad otrzymywaliśmy na ogół 2 litry zupy, wody właściwie, z rozgotowaną białą marchwią, dodawano też trochę oleju. Do chleba nieraz dawano margarynę i marmoladę z brukwi”.
Więźniowie obozu pochodzili z getta łódzkiego oraz gett Kraju Warty. Był wśród nich Leon Borkowski, oraz jego ojciec Izrael Borkowski (zmarł w 1943 roku w obozie w Kostrzynie nad Odrą). Borkowscy pochodzili z Kłodawy w powiecie kolskim.
W Buchwerder Forst wymierzano również kary śmierci. Pierwsza miała miejsce w lipcu 1941 roku. Zamordowano wówczas pięciu więźniów, między innymi Mosze Borkowskiego – brata Leona i syna Izraela, przywiezionego na egzekucję z obozu w Krzesinach (dzielnica Poznania), skazanego za posiadanie jedzenia od Polaka. Opis egzekucji zachował się w relacji ocalałego więźnia Leona Borkowskiego:
„W celu wykonania egzekucji na placu obozowym zbudowana została szubienica z drewna i podesty. Skazańców przywieziono na teren obozu samochodami, byli rozebrani do pasa i mieli powiązane ręce. Obok szubienicy ustawiono pięć skrzyń na ciała (ale nie trumien). Wyrok odczytał szef poznańskiego gestapo SS-Sturmbannführer Hermann Wilhelm Bischoff (1908-1993). Żydów powieszono na oczach wszystkich osadzonych w Buchwerder Forst. Świadkami wykonania wyroku byli żandarmi i inni funkcjonariusze niemieccy przybyli w tym celu do obozu. Po wykonaniu wyroku nakazano więźniom Buchwerder Forst chodzenie wokół szubienicy, ze wzrokiem zwróconym w stronę powieszonych. Tych, którzy nie wykonywali tego polecenia bito”.
Warunki życia w obozie, wyniszczająca praca oraz głód powodowały, że obozy pracy przymusowej były dla ludności żydowskiej miejscem eksterminacji.
Zamordowani więźniowie obozu Buchwerder Forst, oraz zmarli z głodu, wycieńczenia i chorób – wg relacji polskich świadków - zostali najprawdopodobniej pochowani na cmentarzu żydowskim przy ul. Wiklinowej i Zacisze w Nowym Tomyślu. Inni świadkowie jako miejsce pochówku podają cmentarz parafialny w Nowym Tomyślu.
Po likwidacji obozu w czerwcu 1942 roku baraki obozu zostały rozebrane i wywiezione w nieznanym kierunku.
Na terenie powiatu nowotomyskiego znajdowało się łącznie pięć obozów pracy przymusowej dla Żydów: Deutschhöhe (Przychodzko, gmina Zbąszyń), Wiesengrund (Bobrówka - obecnie Przyłęk, gmina Nowy Tomyśl), Buchwerder Forst (Bolewice, gmina Miedzichowo), Hardt (Wąsowo, gmina Kuślin), Fahlenfeld (Turkowo, gmina Kuślin).
Bibliografia:
M. Diefenbach, M. Maćkowiak, Zwangsarbeit und Autobahn zwischen Frankfurt (Oder) und Poznań 1940-1945 : die nationalsozialistischen Arbeitslager entlang der Reichsautobahnbaustelle für Juden, sowjetische Kriegsgefangene, Polizeihäftlinge und andere Zwangsarbeiter. Praca przymusowa i autostrada między Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem 1940-1945 : niemieckie nazistowskie obozy pracy dla Żydów, sowieckich jeńców wojennych, więźniów policyjnych i innych pracowników przymusowych wzdłuż budowanej Autostrady Rzeszy, Frankfurt (Oder) ; Poznań 2017.
A. Ziółkowska, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941-1943), Poznań 2005.
DEUTSCHES ZWANGSARBEITSLAGER FUER JUDEN BUCHWERDER FORST – DER BOLEWICE WALD IN DER NÄHE VON TOWY TOMYŚL
Im Waldgebiet in der Oberförsterei Bolewice, 3 km nördlich von Nowy Tomyśl, befand sich in den Jahren 1941-1942 Zwangsarbeitslager für Juden, die zum Bau der Reichsautobahn benutzt wurden.
Der Kommandant des Lagers war Martin Stülpnagel aus Berlin, und nach seinem Verhaftung 1942 wegen des Raubes jüdischer Häftlinge wurde diese Funktion von dem Kommandant des naheliegenden Lagers Wiesengrund (eine nicht existierende Mühlensiedlung, die heute zum Dorf Przyłęk gehört), mit dem Namen Lau, übergenommen. Einer der überlebenden Häftlinge erinnerte sich an den Kommandant wie folgt: „Wenn die Juden schliefen, ging er in die Baracke und schlug die liegenden Juden mit einer Lederpeitsche ohne den geringsten Grund.“
Die Häftlinge wurden von sieben Polen beaufsichtigt, die in einer deutschen Firma Posener Wach- und Schliessgesellschaft beschäftigt wurden. Der Wächter war der Deutsche Felix Göhlich.
Das Lager wurde mit Stacheldraht eingezäunt. Über dem Eingangstor des Lagers befand sich die Inschrift „Judenlager“. Das Lager bestand aus 4 Baracken, in denen die Häftlinge untergebracht wurden, 1 Wirtschaftsbaracke (Küche, Kantine, Büro), 1 Sanitärbaracke, 1 Latrine und 1 weiteren Gebäude. In den Baracken befanden sich dreistöckige Holzkojen. Im Jahr 1942 wurden 350 Häftlinge im Lager Buchwerder Forst untergebracht.
Leon Borkowski erinnerte sich an die Essenrationen: „Wir bekamen 200 Gramm Brot und schwarzen, ungesüßten Getreidekaffee zum Frühstück und Abendessen. Zum Mittagessen bekamen wir in den Regel 2 Liter Suppe, Wasser eigentlich, mit verkochten weißen Karotten und etwas Öl. Manchmal wurden auch Margarine und Rübenmarmelade zum Brot gegeben.
Die Häftlinge des Lagers stammten aus dem Ghetto Łódź und Ghettos des Whartegaus. Unter ihnen war Leon Borkowski und sein Vater Izrael Borkowski (er starb 1943 im Lager in Kostrzyn nad Odrą). Die Familie Borkowski stammte aus Kłodawa im Landkreis Koło.
In Buchwerder Forst wurden auch Todesstrafen verhängt. Die erste fand im Juli 1941 statt. Damals wurden fünf Häftlinge ermordet darunter Mosze Borkowski – Leons Bruder und Izraels Sohn – der aus dem Lager in Krzesiny (Posener Stadtteil) zur Hinrichtung gebracht und wegen des Besitzes von Lebensmitteln von einem Polen verurteilt wurde. Die Beschreibung der Hinrichtung ist im Bericht des überlebenden Häftlings Leon Borkowski erhalten geblieben:
„Zur Durchführung der Hinrichtung wurden auf dem Lagerplatz ein hölzerner Galgen und Podeste gebaut. Die Sträflinge wurden mit Autos ins Lager gebracht, sie wurden bis zur Hüfte entkleidet und ihre Hände wurden gefesselt. Neben dem Galgen wurden fünf Kisten für Leichen (aber keine Särge) aufgestellt. Das Urteil wurde vom Chef der Posener Gestapo, SS-Sturmbannführer Hermann Wilhelm Bischoff (1908-1993) verlesen. Die Juden wurden vor den Augen aller Häftlinge im Buchwerder Forst gehängt. Zeugen der Urteilsvollstreckung waren Gendarmen und andere deutsche Offiziere, die zu diesem Zweck ins Lager kamen. Nach der Urteilsvollstreckung die Häftlinge wurden befohlen, um den Galgen herumzugehen, mit dem Blick auf die Erhängten gerichtet. Diejenigen, die diesen Befehl nicht befolgten, wurden geschlagen.
Die Lebensbedingungen im Lager, aufreibende Arbeit und Hunger machten die Zwangsarbeitslager zu Orten der Vernichtung der jüdischen Bevölkerung.
Ermordeten Häftlinge des Lagers Buchwerder Forst sowie diejenigen, die an Hunger, Erschöpfung und Krankheiten starben, wurden – laut Berichten polnischer Zeugen – höchstwahrscheinlich auf dem jüdischen Friedhof auf der Wiklinowastraße und Zaciszestraße in Nowy Tomyśl begraben. Andere Zeugen geben als Begräbnisstätte den Pfarrfriedhof in Nowy Tomyśl an.
Nach der Auflösung des Lagers im Juni 1942 wurden die Lagerbarracken abgerissen und in eine unbekannte Richtung ausgeführt.
Auf dem Gebiet des Landkreises Nowy Tomyśl befanden sich insgesamt fünf Zwangsarbeitslager für Juden: Deutschhöhe (Przychodzko, Gemeinde Zbąszyń), Wiesengrund (Bobrówka - heute Przyłęk, Gemeinde Nowy Tomyśl), Buchwerder Forst (Bolewice, Gemeinde Miedzichowo), Hardt (Wąsowo, Gemeinde Kuślin), Fahlenfeld (Turkowo, Gemeinde Kuślin).
Literatur:
M. Diefenbach, M. Maćkowiak, Zwangsarbeit und Autobahn zwischen Frankfurt (Oder) und Poznań 1940-1945: die nationalsozialistischen Arbeitslager entlang der Reichsautobahnbaustelle für Juden, sowjetische Kriegsgefangene, Polizeihäftlinge und andere Zwangsarbeiter. Praca przymusowa i autostrada między Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem 1940-1945: niemieckie nazistowskie obozy pracy dla Żydów, sowieckich jeńców wojennych, więźniów policyjnych i innych pracowników przymusowych wzdłuż budowanej Autostrady Rzeszy, Frankfurt (Oder); Poznań 2017.
A. Ziółkowska, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941-1943), Poznań 2005.
GERMAN FORCED LABOUR CAMP FOR JEWS BUCHWERDER FORST – BOLEWICE FOREST NEAR NOWY TOMYŚL
In the forest located in the Bolewice Forest District, 3 km north of Nowy Tomyśl, between 1941 and 1942 functioned a forced labour camp for Jews, who were forced to build the Reichautobahn.
The commandant of the camp was Martin Stülpnagel from Berlin, and after his arrest in 1942 for robbing the Jewish prisoners this function was held by a commandant of the nearby Wiesengrund camp (a non-existent mill settlement, which now belongs to the Przyłęk village), named Lau. One of the camp survivors recalled the commandant as follows: „When the Jews were sleeping he would enter the barracks and beat the lying Jews with a leather whip without the slightest reason.“
The prisoners were supervised by seven Poles employed by a German company Posener Wach- und Schliessgesellschaft. The guard was German Felix Göhlich.
The camp was fenced with barbed wire. Above the entrance gate to the camp there was an inscription: “Judenlager” (Camp for Jews). The camp consisted from 4 barracks, where the prisoners were placed, 1 utility barrack (kitchen, canteen, office), 1 sanitary barrack, 1 latrine and 1 other building. In the barracks there were three-story wooden bunks. In 1942, there were 350 prisoners in the Buchwerder Forst camp.
Leon Borkowski recalled the prisoners’ food rations: “We received 200 grams of bread and black unsweetened grain coffee for breakfast and supper. For dinner we generally received 2 liters of soup, water actually, with overcooked white carrots and a bit of oil. Sometimes margarine and turnip marmalade were added to the bread.
The camp prisoners came from the Łódź ghetto and the Warthegau ghettos. Among them was Leon Borkowski and his father Izrael Borkowski (he died in 1943 in the camp in Kostrzyn nad Odrą). The Borkowski family came from Kłodawa in the Koło district.
Death penalties were also imposed in the Buchwerder Forst camp. The first took place in July 1941. Five prisoners were murdered, including Mosze Borkowski – Leon’s brother and Izrael’s son – who had been brought for execution from the camp in Krzesiny (a district in Poznań), convicted for possessing food from a Pole. The description of the execution has been preserved in the account of the surviving prisoner Leon Borkowski:
In order to carry out the execution a wooden gallows and platforms were built on the camp square. The convicts were brought into the camp by cars, they were stripped to the waste and had their hands tied. Next to the gallows five boxes for bodies were installed (but not coffins). The sentence was read out by the head of the Poznań Gestapo SS-Sturmbannführer Hermann Wilhelm Bischoff (1908-1993). The Jews were hanged in front of all the prisoners at Buchwerder Forst. The execution of the sentence was witnessed by gendarmes and other German officers who came to the camp for this purpose. After the execution the Buchwerder Forst prisoners were ordered to walk around the gallows with their eyes turned towards the hanged. Those who did not obey this order were beaten.
Living conditions in the camp, exhausting work and hunger caused the forced-labor camps to be a place of extermination for the Jewish population.
The murdered prisoners of the Buchwerder Forst camp and those who died of hunger, exhaustion and diseases – according to the Polish witnesses – were most likely buried on the Jewish cemetery on Wiklinowa Street and Zacisze Street in Nowy Tomyśl. Other witnesses indicate the parish cemetery in Nowy Tomyśl as the place of burial.
After the liquidation of the camp in June 1942 the camp barracks were dismantled and transported to an unknow destination.
There were a total of five forced labour camps for Jews in the Nowy Tomyśl county: Deutschhöhe (Przychodzko, Zbąszyń commune), Wiesengrund (Bobrówka - currently Przyłęk, Nowy Tomyśl commune), Buchwerder Forst (Bolewice, Miedzichowo commune), Hardt (Wąsowo, Kuślin commune), Fahlenfeld (Turkowo, Kuślin commune).
Bibliography:
M. Diefenbach, M. Maćkowiak, Zwangsarbeit und Autobahn zwischen Frankfurt (Oder) und Poznań 1940-1945: die nationalsozialistischen Arbeitslager entlang der Reichsautobahnbaustelle für Juden, sowjetische Kriegsgefangene, Polizeihäftlinge und andere Zwangsarbeiter. Praca przymusowa i autostrada między Frankfurtem nad Odrą a Poznaniem 1940-1945 : niemieckie nazistowskie obozy pracy dla Żydów, sowieckich jeńców wojennych, więźniów policyjnych i innych pracowników przymusowych wzdłuż budowanej Autostrady Rzeszy, Frankfurt (Oder) ; Poznań 2017.
A. Ziółkowska, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941-1943), Poznań 2005.
